Opatów należy do najstarszych i bogatych w wydarzenia historyczne miast Polski.
Początki
U początku jego istnienia powstała osada i warowny gród noszący nazwę "Żmigród" położony prawdopodobnie na wzgórzu nad rzeką Łukawą (dzisiejsza Opatówka), w okolicach dzisiejszego klasztoru Bernardynów.
Okres rozbicia dzielnicowego
Po podziale państwa przez Bolesława Krzywoustego w 1138 roku Opatów został włączony do Dzielnicy Sandomierskiej, stając się własnością książęcą. Przeżywał wówczas okres znacznego rozwoju gospodarczego i demograficznego. Pod koniec XII w. wzniesiono tutaj kościół kolegiacki.
W 1237 r. książę śląski Henryk Brodaty, wówczas również książę krakowski i sandomierski oddał Opatów wraz z okolicznymi wsiami biskupowi lubuskiemu.
W czasie najazdów Tatarów na Polskę w 1241 roku Opatów doznał dotkliwych zniszczeń .
W roku 1282 Opatów uzyskał miejski przywilej lokacyjny na prawie magdeburskim.
Opatów znajdował się wówczas na ważnym szlaku handlowym, biegnącym od Morza Czarnego przez Wyżynę Podolską do Sandomierza , a stąd przez Opatów na północ i w kierunku Krakowa. Przez miasto wiodły również szlaki handlowe na Ruś i Węgry, odbywały się targi i jarmarki, dzięki czemu miasto się bogaciło, rozwijało rzemiosło, warsztaty rękodzielnicze.
Dzieje miasta od zjednoczenia kraju do rozbiorów
Po kolejnym w historii miasta najeździe i zniszczeniu przez Tatarów w 1502 r Opatów wraz z okolicznymi wsiami nabył kanclerz Krzysztof Szydłowiecki . Rządy kanclerza doprowadziły miasto do ponownego rozkwitu. Otoczono je murem obronnym z czterema bramami : Krakowska, Sandomierską, Lubelską i Warszawską, wybudowano ratusz wodociągi miejski i łaźnie.
Opatów od XV w. aż do rozbiorów Rzeczypospolitej stał się miejscem sejmików wojewódzkich Ziemi Sandomierskiej co miało znaczny wpływ na jego dalszy rozwój . Istniejący handel i rzemiosło zaczęły dynamiczniej się rozwijać.
Po śmierci kanclerza Szydłowieckiego Opatów przeszedł w ręce rodziny Tarnowskich, a potem Ostrogskich, Radziwiłłów, Lubomirskich i Potockich.
W XVII i XVIII w. Opatów znów nawiedzają wojny, pożary i epidemie, które niszczą dorobek wielu pokoleń, doprowadzając do stopniowego upadku.
Okres rozbiorów
Po III rozbiorze Polski miasto stało się częścią zaboru austriackiego. W roku 1809 w wyniku wojny pomiędzy Księstwem Warszawskim a Austrią, Opatów stał się częścią tegoż księstwa. Następnie z powodu porażki napoleońskiej machiny wojennej, w wyniku postanowień Kongresu Wiedeńskiego (1814 - 1815) Opatów został włączony do nowo powstałego Królestwa Polskiego (będącego częścią Imperium Rosyjskiego).
Mieszkańcy Opatowa oraz chłopi z okolicznych wiosek brali czynny udział w Powstaniu Listopadowym.
W okresie Powstania Styczniowego Ziemia Opatowska była terenem walk powstańczych.21 lutego 1864 r. rozegrała się tu jedna z większych bitew powstania - bitwa zakończyła się porażka powstańców z Dywizji Krakowskiej dowodzonej przez majora Ludwika "Topora" Zwierzdowskiego. Rannego w tej bitwie dowódcę wziętego do niewoli i stracono dwa dni później na rynku w Opatowie.
Ludwik Zwierzdowski "Topór"stał się do dziś czczonym bohaterem ziemi opatowskiej.
Po powstaniu miasto coraz bardziej traciło na znaczeniu. Do upadku znaczenia gospodarczego w regionie przyczyniło się powstanie prężnego ośrodka przemysłowego w Ostrowca Św. wchodzącego w okresie międzywojennym skład Centralnego Okręgu Przemysłowego.
Okres międzywojenny
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości miasto Opatów stało się częścią nowo odrodzonego państwa. W wyniku reform administracyjnych zostało ono włączone do województwa kieleckiego jako siedziba władz powiatu opatowskiego.
Według spisów ludności w 1921 roku miasto liczyło 8827 mieszkańców, zaś w 1931r. 9512.
II wojna światowa
W czasie II wojny światowej obszar Opatowa był wielokrotnie pacyfikowany. Hitlerowcy zamordowali tu ok. 5 tyś. ludzi (tj. blisko połowę ludności). Rejon Gór Świętokrzyskich do którego wchodzi Opatów był kolebką ruchu partyzanckiego.
W opatowskim powiecie działały organizacje wojskowe głównie AK, BCh i GL oraz słynny oddział partyzancki "Jędrusie". Opatów został wyzwolony podczas ofensywy styczniowej wojsk radzieckich 14 stycznia 1945 r.
Współczesność
Od wyzwolenia Opatów spełnia rolę ośrodka administracyjno-gospodarczego o zdecydowanej przewadze produkcji rolnej, usług i drobnego przemysłu. Od 1999 roku po wprowadzeniu reformy administracyjnej miasto Opatów ponownie stał się siedzibą władz powiatowych.
Bogata i ciekawa historia miasta i okolic pozostawiła po sobie wiele cennych zabytków kultury materialnej, które warto zobaczyć.
Najcenniejszym zabytkiem miasta jest Kolegiata pod wezwaniem św. Marcina z XII w. jeden z najcenniejszych zabytków architektury romańskiej w Polsce. Na przełomie XV i XVI oraz w wieku XVIII była przebudowywana. Jest to 3- nawowa bazylika z transeptem i 2-wieżowa fasadą. We wnętrzu na szczególną uwagę zasługuje XVI wieczny zespół nagrobków z marmuru i brązu rodziny Szydłowieckich, umiejscowiony w nawie poprzecznej z reliefową płytą tzw. Lamentem Opatowskim płaskorzeźbą z brązu wyrażającą rozpacz przedstawicieli różnych grup społecznych po śmierci kanclerza Szydłowieckego. Poza tym warto zwrócić uwagę na renesansowy obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem i św. Janem przypisywany autorstwu Timoteo Viti z Urbano, polichromie, portale wewnętrzne i detale kamieniarskie, a także barokowe stalle kanonickie. W romańskiej kolegiacie przechowywany jest dokument nadający prawa miejskie tzw."Przywilej Opatowski".
Brama Warszawska wraz z pozostałości murów obronnych fundacji Kanclerza Krzysztofa Szydłowieckiego zbudowana z kamienia na planie kwadratu w latach 1520-30. Wchodziła niegdyś w system obronny renesansowego Opatowa.
Klasztor OO Bernardynów z połowy XIV w. stojący na miejscu pierwszego kościoła opatowskiego wzniesionego podobno już w 1040 r. kiedy osadę nazywano Żmigród. Obecnie istniejące zabudowania zostały gruntownie przebudowane w latach 1751-1765 w stylu późnego baroku. Jedno nawowy kościół ma charakter rokokowy. Na szczególna uwagę zasługują rzeźby w ołtarzu głównym dłuta Macieja Polejowskiego przedstawiciela tzw. krakowskiej szkoły rzeźby doby rokoko. Poza tym cenne są także ołtarze boczne wypełniające wnęki w bokach nawy, rzeźba Chrystusa w tłoczni mistycznej, a także epitafia. W kościele zachował się również unikatowy krucyfiks gotycki z 1400roku. Do kościoła przylega budynek klasztoru z częściowo zachowanym pierwotnym układem architektonicznym.
Ratusz Miejski narożna budowla w rynku z podcieniami z XVI / XVII w. / obecnie siedziba Rady i Urzędu Miasta i Gminy/.
Podziemna trasa turystyczna powstała na bazie układu dawnych piwnic kupieckich ,wyrobisk połączonych na różnych poziomach schodami. Udostępniona do zwiedzania w 1984 r. trasa jest unikatowym przykładem architektury podziemnej. Zawiera ona 50 łukowo sklepionych komór o długości 400 m i biegnie znajdujące się pod rynkiem na trzech poziomach piwnice do 14,5 m głębokości.
Ciekawym obiektem zabytkowe wartym zwiedzenia na terenie gminy Opatów, jest pozostałości dawnego zamku rodu Tudorowskich znajduje się we wsi Tudorów. Pierwsza wzmianka o zamku "Castrum Tudorow" pochodzi z 1361 r. W 1517 r. Jan Tudorowski sprzedał zamek Krzysztofowi Szydłowieckiemu właścicielowi Opatowa . Kolejno właścicielami zamku w Tudorowie były rody: Tarnowskich, Ostrogowskich, Wiśniowieckich, Lubomirskich i Potockich. Dziś po zamku pozostała jedyni murowana wieża, prawdopodobnie z XV w.
Warto też zobaczyć malowniczo położony na wzniesieniu 200 m w miejscowości Ptkanów kościół romański przebudowany, w XIV / XV wieku.
Cerkwie prawosławne w Opatowie.
W Opatowie w latach 1778-1915 istniały dwie cerkwie : cerkiew św. Jerzego Zwycięzcy oraz cerkiew św. Mikołaja Cudotwórcy. Funkcjonowała również jednoklasowa szkoła koedukacyjna dla dzieci prawosławnych oraz funkcjonował cmentarze prawosławne.
Według książki "Dzieje prawosławia w Opatowie" - Piotra Sławińskiego.
Cerkwie prawosławne w Radomiu w powiązaniu z Opatowem.
"....Jan Luboński, w książce opublikowanej w 1907 r. opisuje dość wnikliwie kwestię osadnictwa wyznawców prawosławia w Radomiu . Według Jana Lubońskiego początki ich osadnictwa w Radomiu należy wiązać z innym miastem dawnego województwa sandomierskiego - Opatowem. W pierwszej połowie XVIII wieku miało tu przybyć kilka rodzin z Macedonii, zbiegłych przed prześladowaniami tureckimi. Ludzie ci, w większości kupcy winni, sprowadzili do Opatowa duchownego, który - wtedy jeszcze konspiracyjnie - odprawiał nabożeństwa i spełniał wszystkie posługi religijne.
Zmiany prawne w następnych latach pozwoliły na założenie w miasteczku cerkwi św. Jerzego. Powstała ona w 1778 roku w jednym z dawnych prywatnych domów, dzięki wysiłkom dwóch braci, Saula i Michała. We wspomnianym roku poświęcił ją jeromonach Daniił, a pierwszymi duchownymi parafii byli kapłani pochodzący z Węgier.
W 1821 r. arcybiskup prawosławny miński przysłał do Opatowa o. Juchniewicza. Utrzymywał się on dzięki dochodom od parafian oraz dotacji rządowej.
Społeczność prawosławna była jednak wciąż bardzo nieliczna - parafia, obejmująca dość duże ośrodki miejskie, jak Opatów, Radom, Sandomierz i Iłżę, liczyła w 1828 r. zaledwie 45 osób.
Wzrastająca systematycznie pozycja Radomia w regionie spowodowała, że wysunięto projekt przeniesienia tu z Opatowa parafii. Jego autorem był ks. prot. Teofil Nowicki. Pomysł zaakceptowała Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Duchownych, problemem pozostawało jednak znalezienie odpowiedniego obiektu sakralnego, gdyż parafian nie było stać na wybudowanie nowej cerkwi. Zwrócono uwagę na budynek dawnego klasztoru benedyktynek, w którym mieściło się wówczas więzienie, a w przylegającym do niego kościele odprawiano nabożeństwa dla więźniów. Zamysł przerobienia kościoła na cerkiew zaakceptowały władze gubernialne, a w 1834 roku także prawosławny arcybiskup warszawski Antoni. W ciągu kilku lat dokonano niezbędnych przeróbek w obiekcie sakralnym, a w części zabudowań klasztornych oddzielonych od więzienia usytuowano mieszkania dla duchownych i służby.
W ten właśnie sposób w Radomiu powstała cerkiew św. Mikołaja, uroczyście wyświęcona przez abp. Antoniego w 1837 roku. Posiadała pięć dzwonów, a utrzymywana była z dotacji rządowych oraz z procentów od złożonej w banku należności uzyskanej ze sprzedaży domu w Opatowie, mieszczącego niegdyś cerkiew św. Jerzego.
Pierwszym proboszczem parafii radomskiej był ks.prot.Ignacy Klimowicz, którego po pewnym czasie zastąpił o.Horyzontow...".
"Radomskie cerkwie"
o. Sebastian Piątkowski
Przegląd Prawosławny
Nr 1 styczeń 2002